Leiderschap als strijd tussen vijandbeelden

Verwondert u zich ook vaak over de vijandbeelden van anderen? De islam, de ongelovige, de overheid, Europa, de kapitalisten, de misdaad, drugs, klimaatverandering, de schoolleiding, de russen. Je kunt bang zijn voor van alles. Ook mensen die het goed hebben kunnen bang zijn. Bang voor niets, of bang voor het verkeerde. Daniel Kahneman (Thinking fast and slow, 2011) laat zien hoe irrationeel we eigenlijk zijn. Waar Kahneman de Nobelprijs heeft gekregen, wordt een andere psychologische theorie afgedaan als onwetenschappelijk. Ik bedoel die van Graves, wiens theorie Spiral dynamics mooi is uitgewerkt door Beck & Cowan (1996). Velen blijven volgens spiral dynamics in hun ontwikkelingsspiraal hangen op het niveau van de simplistische vijandbeelden. Anderen weten beter om te gaan met complexiteit en laten zich niet drijven door irrationele angsten – ook al hebben ze die wel. Sommige mensen hebben het zelfs in zich om de angsten en drijfveren van anderen te beïnvloeden. De echte spiral wizards zijn in staat om de vijandbeelden van anderen zo te manipuleren dat strange attractors ontstaan met een eventuele constructievere uitwerking. Strange attractor is een term uit de complexiteitswetenschappen die aanduidt dat systemen – in dit geval sociale systemen – de neiging hebben om van koers te veranderen zonder dat duidelijk is waar heen. Bij mensen kun je dat angst noemen, maar ook wereldverbetering. Zo kan de attractor ‘klimaatverandering’ leiden tot energiebesparing. Klimaatverandering is een typische strange attractor: een constructief bedoeld vijandbeeld. Zowel wereldverbetering als angst. Als mensen zich door dit vijandbeeld aangetrokken voelen, dan betekent dat dat ze gaan zoeken naar gedrag dat klimaatverandering vermindert. Dat constructieve gedrag is onbekend, je moet het immers zoeken. Het is de positieve keerzijde van het vijandbeeld. Een strange attractor jaagt je weg van de vijand naar onbekend terrein. Omdat we van simplisme houden noemen we dat dan bijvoorbeeld kwaliteit, of duurzame ontwikkeling. Omdat we niet van zweverig of abstract houden noemen we het ook wel innovatie. Liefst met een eenduidig pakket bijbehorende gedragsregels. De tien geboden van innovatie leiden je naar de god van een betere wereld. Spiral wizards maken zichzelf meestal wijs dat het geloof dat ze verkondigen een goede uitwerking heeft op hun volgers. Of dat werkelijk waar is, is een vraag die wetenschappelijk onderzocht zou moeten worden. Zo wordt ook de wetenschap gedreven door geloof. En dat is maar goed ook. Beck & Cowan hebben zelf met spiral dynamics ook een strange attractor gecreerd. Laten we vooral onderzoeken wat de uitwerking daarvan is. Ik ben vooral nieuwsgierig of spiral dynamics handvatten geeft om mensen te leren zich minder te laten drijven door irrationele angsten. Kahneman leert dat we die hebben, Beck & Cowan helpen ons er misschien uit. Is het bijvoorbeeld – als je uit bent op wereldverbetering - handig om te zeggen dat je niet gelooft in visies? Als dat handig zou zijn – ik bedoel daarmee: als het constructief uitwerkt om dat te zeggen – dan betekent dat dat je een constructief vijandbeeld vormt van het begrip visies. Dat zou kunnen werken. Iemand die complexiteit begrijpt weet immers dat blauwdrukken niet werken. Als je met visie blauwdruk bedoelt, heb je dus inderdaad een constructief vijandbeeld lijkt me. Mensen zijn niet dom, en snappen dat blauwdrukken niet werken. Maar veel mensen zijn wel lui en hebben geen zin in onzekere zoektochten (zoals Kahneman onderstreept). Ze laten zich graag verleiden door leiders met simplistische vijandbeelden met daaraan gekoppeld simpele gedragsregels – liefst voor het gedrag van anderen. En dat noemen ze graag visie, of de waarheid durven zeggen. Of het zich afzetten tegen visies constructief uitwerkt hangt er dus vanaf wat de luisteraar er van maakt, en hoe dat weer gemanipuleerd kan worden door je tegenstanders in de strijd tussen strange attractors. De kunst van de resonantie en beeldvorming. Misschien leren Beck & Cowan ons dat leiderschap betekent: het investeren in de zoektocht naar de meest constructieve strange attractors, en daarmee de strijd aanbinden met minder constructieve strange attractors. Slechts managing by strange attractor werkt. Dat kun je ook een visie noemen. Mijn eigen visie op dit geheel is dat het helpt om de strijd tussen attractors te onderzoeken, zodat we een taal kunnen ontwikkelen om het eens te worden wat constructief leiderschap is. Die taal heet wat mij betreft complexity leadership. Leiderschap in de wetenschap is wat mij betreft de strijd voor de strange attractor ‘postpositieve onderzoeksmethoden’. Lees Punching Clouds van de strijder Lasse Gerrits (2012) er maar eens op na. Dat resoneert misschien beter dan spiral dynamics. Misschien kunnen goede journalistiek en goede postpositieve wetenschap elkaar ook meer versterken in de strijd om een betere wereld. (Nu nog erkenning dat dat geld mag kosten.) Een vijandbeeld is aantrekkelijk. Wat ons aantrekt stoot ons af. Angsten zijn verslavend. Wat als er niets meer over blijft om bang voor te zijn? Gelukkig zijn we daar nog ver van verwijderd. Het gaat goed met ons.